Mensen die zich soeverein verklaren, keren zich af van de overheid en andere instituties. Hoewel ze veelal een open houding houden richting andere mensen hebben, verspreiden ze wel feitelijk onjuiste verhalen over de kwade intenties van de instituties. Dit gedrag kan op langere termijn de democratische rechtsorde ondermijnen. Een deel van de soevereinen wil zelf bepalen of wet- en regelgeving op hen van toepassing is. 

Frank van Summeren, adviseur bij RONT Management Consultants en docent op de training casus en procesregie op zorg en veiligheid.

Van een klein deel van de soevereinenbeweging gaat ook een geweldsdreiging uit op de korte termijn. Dat zijn de belangrijkste conclusies uit de fenomeenanalyse Met de rug naar de samenleving van de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid (NCTV), de Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (AIVD) en de Nationale Politie over de soevereinenbeweging in Nederland.

Een diverse beweging

Mensen die zich soeverein verklaren, geloven in meer of minder mate in ‘een kwaadaardige elite’. Deze elite zou zich niet alleen in de wetgevende, rechterlijke en uitvoerende macht bevinden, maar ook binnen de media en de wetenschap. De fenomeenanalyse onderscheidt 3 categorieën gedragingen binnen de beweging van soevereinen. De grootste groep wil zo onafhankelijk mogelijk leven maar meent dat zich niet volledig los te kunnen maken van de samenleving. Een tweede categorie beschouwt de Nederlandse wet- en regelgeving als ongeldig. Zij weigeren bijvoorbeeld te voldoen aan financiële verplichtingen, zoals het betalen van belastingen en boetes. Een kleine groep wil zich in het uiterste geval met geweld verzetten tegen het huidige systeem. De omvang van de soevereinenbeweging is niet zo groot dat het een existentiële bedreiging vormt voor de democratische rechtsorde, maar er zijn wel zorgen over de aanhoudende groei van de beweging en de bestaande voedingsbodem voor het gedachtegoed.

Geweldsdreiging

Hoewel mensen die zich soeverein verklaren in Nederland hoofdzakelijk een geweldloos verleden kennen, is er de afgelopen tijd vaker sprake van intimidatie en bedreiging van onder meer lokale politici, ambtenaren, rechters, journalisten en wetenschappers. Ook zijn er enkele kleine gewelddadige confrontaties geweest met politie en deurwaarders.

Verspreiding vijandbeeld

Doordat sommige mensen die zich soeverein verklaren steeds verder in de problemen dreigen te komen omdat zij bijvoorbeeld hun rekeningen niet meer betalen, is de verwachting dat het aantal gewelddadige incidenten zal toenemen. Door de verspreiding van een vijandbeeld van een kwaadaardige elite die uit is op onderdrukking, slavernij en zelfs moord, kunnen sommige mensen die zich soeverein verklaren de conclusie trekken dat gewelddadig verzet noodzakelijk is.

Gewelddadig handelen legitimeren

Bij een deel van deze al kleine groep van enkele tientallen tot honderd mensen, blijft het mogelijk bij grootspraak of bedreigingen. Voor sommigen kunnen zulke boodschappen echter gewelddadig handelen legitimeren, bijvoorbeeld in reactie op verkeerscontroles, aanhoudingen, deurwaardersbezoeken of uithuiszettingen. Een deel van deze groep van mensen die zich soeverein verklaren gaat zo ver dat zij zichzelf online en fysiek organiseert en voorbereidt om zich te kunnen verdedigen in de verwachte gewelddadige strijd met de overheid en instituties. Zij geloven dat de kwaadaardige elite een gewelddadige strijd zal initiëren waarop zij zich moeten voorbereiden. Bij verschillende aanhangers zijn (vuur)wapens aangetroffen.

Omgang met mensen die zich soeverein verklaren

De minister van Justitie en Veiligheid en de minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties hebben als reactie op deze analyse een brief aan de Tweede Kamer gestuurd over hoe om te gaan met soevereinen. De grootste urgentie die uit de fenomeenanalyse spreekt, is het beschermen van onze democratische rechtstaat en het voorkomen dat mensen in kwetsbare posities en hun kinderen de dupe worden. Het kabinet streeft hierbij 3 doelen na. In de eerste plaats het handhaven bij wetsovertredingen en het tegengaan van gewelddadig extremisme. Voor personen met extremistische opvattingen die kunnen leiden tot extremistische of terroristische activiteiten, is er al de persoonsgerichte aanpak. Die persoonsgerichte aanpak moet worden doorontwikkeld voor soevereinen met extremistisch gedachtegoed.

Maatregelen

Gemeenten nemen waar nodig maatregelen met betrokken partners uit het veiligheids- en sociaal domein. Dit voorjaar komt de minister van Justitie en Veiligheid samen met de minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties en de minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid met een strategie tegen extremisme, die ingaat op alle vormen, waaronder anti-institutioneel extremisme en soevereinen. Tweede doel is het voorkomen dat mensen verder gaan in hun democratie-ondermijnend gedrag. Dit kan door de invloed van aanjagers te beperken, democratie-ondermijnend gedrag te signaleren en veroordelen en instituties weerbaarder te maken. Tot slot zijn inspanningen erop gericht om te zorgen dat de beweging niet groter wordt. Het is daarbij belangrijk om mensen weerbaar te maken tegen antidemocratische narratieven en de verbinding met hen te blijven zoeken. Dit vraagt veel van professionals in het lokaal bestuur, maar ook van bijvoorbeeld jongerenwerk, onderwijs, deurwaarders of wijkagenten. In gesprek blijven over kritiek en wantrouwen, eerlijkheid over dilemma’s en weerwoord hebben tegen mis- en desinformatie zijn hierbij belangrijk.

Anti-institutionele tendensen

De minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties zal in een Kamerbrief dit voorjaar nader ingaan op het omgaan met breder anti-institutionele tendensen en hoe de verbinding te versterken tussen samenleving en overheid.

De komende 3 jaar worden tientallen miljoenen euro’s uitgetrokken om de jeugdcriminaliteit verder terug te dringen in de wijken van 20 gemeenten. Er is al structureel geld beschikbaar voor de gerichte aanpak in 27 gemeenten met buurten waar de leefbaarheid onder druk staat en de risico’s groot zijn dat kinderen, jongeren en jongvolwassenen in de criminaliteit belanden. 

Frank van Summeren, adviseur bij RONT Management Consultants en docent op de training casus en procesregie op zorg en veiligheid.

Maar jeugdcriminaliteit houdt niet op bij de grenzen van (groot)stedelijke gebieden. Daarom zijn 20 aanvullende gemeenten gevraagd een plan van aanpak te maken voor de urgente en relatief ernstige problematiek die ze kennen met jongeren in de criminaliteit. Het gaat om: Almelo, Bergen op Zoom, Brunssum, Den Helder, Diemen, Gouda, Haarlem, Hoorn, Kerkrade, Leiden, Middelburg, Nissewaard, Oosterhout, Rijswijk, Roermond, Venray, Vlissingen, Zoetermeer, Zutphen en Zwolle. Dat schrijven minister Yeşilgöz-Zegerius van Justitie en Veiligheid en minister Weerwind voor Rechtsbescherming aan de Tweede Kamer. De ministers investeren samen in de brede aanpak – Preventie met Gezag – om te voorkomen dat kinderen, jongeren en jongvolwassenen in de leeftijd van 8 tot en met 27 jaar in de criminaliteit terechtkomen of daarin verder afglijden.

Zorgelijke ontwikklingen

Ondanks dat er in de afgelopen 20 jaar in Nederland gemiddeld genomen sprake is van een afname in jeugdcriminaliteit, zijn er grote verschillen in het land en zorgelijke ontwikkelingen te zien in wijken waar jongeren ernstige feiten zoals wapen-, drugs- en geweldsdelicten plegen. Daarom wordt met focus op die plekken geïnvesteerd waar dat het hardst nodig is. Gemeenten doen dit in samenwerking met alle betrokken partners in de directe leefomgeving van de jongeren: van de politie, het Openbaar Ministerie (OM), Rechtspraak, Raad voor de Kinderbescherming, de Reclassering, Stichting Halt, Zorg- en Veiligheidshuizen tot en met de leraren op scholen, het jongerenwerk, jeugdzorg, lokale ondernemers en werkgevers.

Lerende aanpak

Om ook in de 20 nieuwe gemeenten het verschil te kunnen maken, is het zaak goed zicht te krijgen op de specifieke problematiek en de doelgroep om voortijdig en gericht te kunnen ingrijpen met kansrijke en bewezen effectieve interventies. Hiervoor kunnen zij gebruik maken van de al opgedane lessen door de 27 gemeenten en vinden zij aansluiting bij de lerende aanpak van Preventie met Gezag. De 20 gemeenten zijn gevraagd om dit voorjaar hun plannen voor te leggen. Op basis daarvan kunnen gemeenten € 500.000 per jaar krijgen voor een periode van 3 jaar. De verwachting is dat de gemeenten nog voor de zomer kunnen beginnen met de uitvoering van hun plannen.

Lange adem

De aanpak vergt een lange adem om te voorkomen dat jongeren in de criminaliteit terechtkomen en daarin verder afglijden. Hierbij zal ook tussentijds bijgestuurd worden op nieuwe inzichten en ontwikkelingen. Dit gebeurt onder meer op basis van een monitorings- en evaluatiecyclus, waar ook de 20 nieuwe gemeenten bij worden betrokken. In deze cyclus wordt zowel gemonitord op de voortgang van de activiteiten als op de problematiek in de deelnemende gemeenten. Daarvoor wordt er samen met het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) een criminaliteitsproblematiekmonitor ontwikkeld. De eerste publicatie in deze monitor is begin dit jaar verschenen over de 27 gemeenten die inmiddels in de uitvoerende fase van Preventie met Gezag zitten (Verkenning Monitor Preventie met Gezag van het CBS). Deze monitor wordt later dit jaar uitgebreid.

Periodiek onderzoek

Verder doet het Wetenschappelijk Onderzoek en Datacentrum (WODC) periodiek onderzoek naar de ontwikkeling van jeugdcriminaliteit en wisselen gemeenten en de betrokken partijen in de aanpak ervaringen uit. Zo vond vandaag nog een bijeenkomst in Arnhem plaats met circa 300 deelnemers uit het werkveld over wat werkt om jonge aanwas en doorgroeiers in de criminaliteit te voorkomen. Ook hierbij waren professionals van de 20 nieuwe gemeenten al aanwezig.